Theremin Sanatı ve Clara Rockmore

Bir şarkıcı düşün ki, bas, mezzo, soprano ve yüksek soprano gibi tüm müzikal aralıkları saran sesleri söyleyebiliyor. Bu herhangi bir alette bulunmayan bir şey. Thereminin kemanda nadiren elde edilebilen tüy gibi hafif ve hassas bir kalitesi var. Elde ettiğin kesin nüanslar ve kaliteler var, çünkü elinde hiçbir şey yok. Havadan dışarı çıkıyor. Bu yüzden Prof. Termen onu Ether Wave Instrument (Eter Dalga Enstrümanı) olarak çağırır. Orada kuşkusuz inanılmaz bir özgürlük var. Orkestranın önünde bir şefi andırırsın. Sen ve müziğin arasında hiçbir alet yok. Theremin orada ve sen elektromanyetik bir alandasın. Yaptığın her hareket ses ve hareketin mükemmel bir eşleşmesidir.

… Elektronik müziğin dünyası, sadece başlangıç aşamasında daha. Büyüyor ve büyüyor ve büyüyor. Onun başlangıcını bilmek suç değil. Dönem, benim ilk olarak çaldığım zamandan çok farklı. Ben alete rağmen müzisyenliğimle kabul edildim. Şimdi ise Thereminin elektronik müzik aletlerindeki ilgiden dolayı kabul edildiğini düşünmeli. Dönemimiz çok bilinçli bir dönem. Yıllar önce çaldığım zaman, hiç kimse aya gitmemişti, evet? Tamamen bilinmeyendi. Bugün yedisinde her çocuk annesiyle süpermarkete gider ve ondan önce büyüyle açılan kapıya burun kıvırır. Şimdi dünya, ona göre donatılmış. Çok fazla elektronik yapılar var. Bir bakıma Thereminin, hala, elektromanyetik alanla kontrol edilen tek alet olması beni şaşırtıyor. Kontrolü sanatçı tarafından yapılan bir ses bu. Bir bilgisayar değil. Şimdi besteciler birçok şeyi toplayan teyp ile ilgililer. Karışık şeyler yapıyorlar, lakin matematik bir hesap bu. Theremin başka bir ses, sanatçının ne yapmak isterse onu yapabildiği frenlenmemiş başka bir müzikal ses. Onca zaman içinde manyetik bazlı aletlerin geliştirileceğini düşünürdüm ama her şey mekanize edildi. (Clara)

Günümüzde kullanılan elektronik aletlerin babaları olarak isimlendirebileceğimiz şeylerin ciddi anlamda ilk defa bir araya geldiği albüm The Art of the Theremin (1975). Zamanını çok ilerisinde yaşayan deneysel sanatçının hayranlık uyandıran cesareti, günümüze ve yarınımıza ışık tutuyor. Bir uçan daire vızıldaması, mekanın her yerinde dolanan bir ses örgüsü ve her sesin birleştiği noktada gerçek bir ses virtüözü: Clara Rockmore.

Clara, Clara Rockmore.

Rusya doğumlu, müziksel olarak yetenekli kız kardeşlerinin üçünden en genci. En büyük kardeşi Nadia Reisenberg albümlerinde ona piyano ile eşlik eden kişi. Clara “nota frekansı” ve müziği güçlü bir şekilde hissetmekle yetenekliydi. Daha 2 yaşında şarkıdaki melodiyi hatta piyanodaki notaları bulabiliyordu. 5 yaşında violin çalmaya başladı ve St. Petersburg’da Müzik Konservatuarına kabul edildi. 9 yaşına geldiğinde kızkardeşi Nadia ile beraber Avrupa’da dolaşmaya başladı. Bu turla beraber Newyork’a gitti ve ilk senesinde Leon Termen ile tanıştı. Newyork’da Theremin ile eğitilmiş müzisyenler, basit ve yavaş müzik yapıyorlardı. Clara onlara katıldı. O daha iyi bir kontrol ve daha kesin, net bir artikülasyon (telaffuz) ile tekniğini geliştirebildi, çok daha karmaşık bir müzik yaptı. 1934’de Clara, Theremin ile ilk solo konserini verdi. Kullandığı alet Termen’in kendisi tarafından yapılmış ve popüler bir alet değildi. Clara’da kimsenin olası görmediği bir şeyi pek de nadir olmayan bir yetenekle yeniden gerçekleştirdi. Theremin büyük ilgi gördü.

Dahi Termen, yada ucube alet Theremin.

Profesör Termen her şeyden önce harika bir adamdı. Keskin zekâlı bir adam, açıkça. Televizyon çıkmadan uzun zaman önce kendi stüdyosunda bir televizyon yaptı. Devils Island’dan kaçan mahkûmları fark etmek için bir sistem geliştirdi. Bir mahkûm bir şekilde duvara tırmanmayı denemek için ayaklarını yerden çekse, alarm ötüyordu. Beşikteki çoçuğu davetsiz misafirlerden korumak için de, beşiğin üzerine eğilecek kişi de alarm ötüyordu. Tüm bu müzik aleti onun işinin dışındadır. O iyi bir dansçıydı. Birlikte dans etmeye çıkardık. Oturup kitaplara kendini gömen profesörlerden değildi. Yakışıklı, çevik, espirili bir adamdı.(Clara)

Yirminci yüzyılın ilk on yılında, radyo mühendisleri radyo vakum tüpleriyle deney yaparken, tesadüfen, darbe frekansı ilkeleri veya heterodin üreten osilatörler keşfedildi. Başlangıçta bildiğimiz bir radyo frekans amplifikatörü (ses yükselten) kullanılır ve sonra sinyal bir karıştırıcıda ara frekansa düşürülerek bir veya daha fazla sabit frekanslı ara frekans amplifikatörlerinden geçirilir. Alıcının demodülatör (çözücü) kısmı bildiğimiz detektör gibi olmayıp burada taşıyıcı dalga frekans ile ikinci bir frekans ile karıştırılması yapılmak itibariyle yalnız ses frekansları kısmı seçilir. Etkinin müzikal potansiyeli Maurice Martenot, Nikolay Obukhov, Armand Givelet, Leoun (veya Lev) Sergeivitch Termen’in olduğu birkaç mühendis ve tasarımcı ile Rus viyolonistler ve elektronik mühendisleri tarafından not edildi.

Heterodyning etkisinden faydalanmakta bir problem doğdu, vakum tüplerinin yakınındaki vücudun direnci frekansta değişmelere sebep oldu. Leon Termen bunun bir problem olmaktan ziyade vücut direncinin aletin kontrol mekanizması olarak kullanılabileceğini düşündü. Elektromanyetik dalgaların fiziki hareketlerle kontrol edilmesi ile sanatçıyı klavyeden özgürleştirdi ve entonasyonu ayarladı.

Elektron tüplerin ve osilatörlerin bulunduğu bir kutuya bağlı iki anten üzerinde meydana gelen elektromanyetik alan iki elle kontrol edilerek elektronik bir ses elde edildi. Titreşim yayan bu iki antenin yaydığı titreşimler bir amfiyle yükseltilerek ses çıkışı sağlandı. Elektromanyetik alanda gezdirilen bir elin hareketleri sesin şiddetini, diğeri ise frekansını ayarlayarak ses perdesi düzenlendi. Bu sayede yaklaşık 2,5 oktavlık ses dalgası kontrol edilmiş oldu.

Termen’in ilk makinesi 1917’de SSCB’de “Theremin” (kendisinden sonra) veya “Aetherophone” (eterden sesler) adıyla yapıldı. Heterodyning ilkesi ile kullanılan ilk aletti. Orijinal Theremin, sesi kontrol etmek için bir ayak mekanizması ve ses perdesini değiştirmek için ise bir anahtar mekanizma ile oluşuyordu. Bu ilk örnek 1920’de değiştirildi ve benzersiz bir tasarım oluşturuldu. Kontrolü iki metal anten arasında sağlanıyor, bu antenler aleti çalan kişinin ellerinin pozisyonunu algılıyorlardı. Bir el ile titreşim dalgaları gönderilir diğer el ile de sesin şiddeti ayarlanıyordu. Bu model 8. Moskova Endüstriyel Fuarı’nda halka ilk kez gösterildi. Dönemin Bolşevik lideri Lenin’in de bu aletten temin edip, Léon Termen’den çalma eğitimi almıştır. Ayrıca aletten 600 adet sipariş ederek yaygınlaşıp tanınmasına gayret göstermiş, Avrupa’da tanınması için önayak olmuştur. Lenin bu tip buluşların komünizmin güçlenmesine yararı olacağına inanıyordu ve Theremin´i destekleyip Rusya´daki bilimsel gelişmelerin reklamını da yapmak amacıyla diğer ülkelere gönderdi. Gittiği yerlerde üstün çalış tekniği ve enstrümanın büyüsü sayesinde büyük bir ilgiyle karşılandı. Örneğin Paris Operası’nda çaldığında polis, üstün performans ve atmosferden etkilenen dinleyicileri zorlukla kontrol altına alabilmişti.

Termen, 1927’de Sovyetlerden ayrıldı ve 1928’de Theremin için bir patent veren Birleşik Devletlere gitti. NewYork´da bir müzik laboratuarı kurdu ve NewYork filarmoni ile çaldı. Theremin, 1930 ve devamı yıllarda Robert Moog’un Big Briar şirketi tarafından transistörlü küçük bir formla imal edilip RCA tarafından “thereminvox” adıyla ABD’de dağıtılıp pazarlandı. Thereminvox hiç bir zaman ticari başarıya ulaşamadı. Çünkü çalması çok zordu ve hiçbir kuralı yoktu.

Theremin ABD’de bir ev aleti olarak bilindi. 1940-50’in birçok film müziğinde yer verildi. 1960’ın birkaç pop kaydında göründü, ama asla yenilenmesi için başvurular gelmedi. Ciddi bir aletten çok, yedek bir yaylı çalgı yerine konuldu. Leon Sergeivitch Termen daha sonraları Theremini “Terpsitone”, “Rhythmicon”, “Klavye Theremin” ve “Elektronik Viyolonsel”i kapsayan bir şekilde geliştirdi. (Klavye Thereminde, standart klavye yardımı ile direnç kontrolü yapılıyor. (1930))

Profesör Theremin 1989´da kendisiyle yapılan bir röportajda enstrümanı geliştirirken düşündüklerini şöyle belirtmişti.

“Mekanik olarak çalışmayan bir müzik enstrümanı yapmak istemiştim. Bir orkestrayı yöneten şef gibi. Şef ellerini havada hareket ettirir ve bunun müzik üzerine direk etkisi vardır.”

Leon Termen kendi esntrümanını çalıyor.

Theremin çok az kuralı olan bir enstrümandır ancak çalmak yaratıcılık ve duyarlılık gerektirir. Bu yüzden hiç nota bilmeyen veya daha önce hiçbir müzik enstrümanı çalmayan biri bile theremin çalabilir ama “iyi çalmak” çok zordur. Özellikle sağ elin hangi konumdayken hangi notayı çıkaracağını kestirmek için çok iyi bir müzik kulağına sahip olmak gerekmektedir.

Bu aletin en önemli özelliği ise ilk elektronik müzik aleti olmasıdır. Theremin 20. yy.daki kendinden sonraki pek çok elektronik müzik enstrümanına ilham kaynağı olmuştur. Aleti en iyi kullanan kişi Clara Rockmore’dur.. Termen’in ilk Amerika konser turnesinde tanıştığı bu genç sanatçı daha sonraları sanat hayatında bu alete iyice yoğunlaşarak thereminin en iyi virtüözü unvanını elde etmiştir.

Termen ayrıca, Clara´nın da yardımıyla Terpsitone adlı dansçının hareketlerinden etkilenerek müzik çalan bir platform geliştirdi. Terpsitoneda metal bir levha dans edilen yerin altına yerleştiriyordu ve orijinal thereminin antenlerinden birinin görevini yapıyordu. Levha böylece üzerindeki dansçının hareketlerini algılayarak tıpkı theremin gibi sesler üretiyordu. Tabi ki Terpsitone´u da en iyi kullanan Clara Rockmore´du. Clara platformun üstünde dans ettikçe Terpsitone da bu hareketleri algılayıp müzik üretiyordu. Profesör Theremin bu dönemde, göz hareketlerinden etkilenip müzik üreten bir theremin yapmayı da başarmıştır.

Theremin, Mayıs 1998´de ölen Clara Rockmore sayesinde dünyaca tanınan ve kabul edilen ciddi bir müzik enstrümanı haline gelmiştir.

Yapılışından bu yana ilginç ve kendine özgü bu enstrümanla birçok müzisyen ve fizikçi ilgilenmiştir. Jerry Lewis, Cary Grant, Vladamir Lenin, Albert Einstein, Igor Stravinsky theremin çalmış ya da çalmayı denemiş kişilerdendir. 1960´lı yıllarda sıkça kullanılmaya başlanan Synthesizer´in babası Robert Moog, küçük bir çocukken duyduğu therminin sesinden etkilenip hobi olarak elektronik müzikle ilgilemeye başlamış ve kendi kendine theremin yapmaya çalışmıştır. Rober Moog Synthesizer´ın tasarımında büyük ölçüde thereminden esinlenmiştir.

Alfred Hitchcock’un filmlerinde çokça kullanılmıştır. Filmlerindeki kozmik etkide theremin sesinin katkısı azımsanmayacak ölçüde etkilidir. Ayrıca theremin, “Machinist”, “Ten Commandments”, “Ed Wood” gibi filmlere de o eşsiz sesi ile can vermiştir. Bunun yanında, Jean Michel Jarre, Tom Waits gibi sanatçılar da müziklerinde thereminden yararlanmıştır. Enstrümanın değişik tasarımı bir çok pop grubunun da dikkatini çekmiş, Blur, Beach Boys, Dinosaur Jr. gibi grupların yanı sıra, Led Zeppelin “Whole Lotta Love” (1969) da, Marillion “Cannibal Surf Babe” da, Marilyn Manson çeşitli albümlerinde, Mercury Rev ´Deserter´s Songs´ adlı albümünde, Nine Inch Nails pekçok parçasında, Pixies Velouria adlı parçasında, Portishead birçok parçasında theremin kullanmıştır.

Not: 1938’de Termen Newyork’da eşiyle birlikte (balerin Iavana Williams) NKVD (KGB ajanları) tarafından kaçırıldı. Rusyaya nakledildi. Stalin tarafından anti-Sovyet propagandası yapmaktan suçlandı. Bu arada idam edildiğinin bilgisi geniş biçimde Avrupa’da yayıldı. Aslında idam edilmemiş, adı bilinen Sibirya emek kampı Magadan’da gözaltına alınmıştı. Termen Sovyetler için gizli projelerde çalışmak için yola koyuldu. İlk icadında “gizli dinleme aygıtı” sonuca yaklaştı. Amerikan elçiliği ve Stalin’nin tarafından denetlendi. Bu çığır açan olay Stalin tarafından ödüllendirildi ve Rusya tarafından şereflendirildi.

The Art of the Theremin

Meşguldüm gerçekten. Turnedeydim, bir haftada dört konserde çalıyordum. Gençtim, bir şeyin sürdürülmek zorunda olduğunu düşünmedim. Stokowski ile güzel bir kaydım vardı, kayıt dışı. Kırıldı. Bunu kimin yaptığını bilmek istemedim ve bir daha onu kopyalamadım. Columbia Records’dan Goddard Lieberson ile konuştum. Güzel çaldığımı söyledi, ama Theremin kaydetmek için talebin olmadığını söyledi. Var olmayan, görülmeyen, duyulmayan bir şey için talep nasıl olabilirdi ki? Onu var etmek için sen büyük bir reklam yapmalısın. Daha sonra malum kişi Bob Moog ile kaydı aldık. (Clara)

Sadece düz piyano ve düz thereminle yapılmış gösterişsiz bir albüm, başka hiçbir orkestra yok. Sınırsız bir üst aralığı olan bir soprano sanatçısı düşünün, viyolonsel alt aralıklı bir keman düşünün. Her nüansa izin veren bir alet hayal edin; her hafif süslemeye, her dinamik hayal edilebilir salınıma…Clara Rockmore’ın kanıtladığı gibi Theremin, yükselten, uçuran bir şarkı derinliğine, narin bir melodiye ve saf bir ifade biçimine sahiptir. Rockmore performansı saf bir neşe ve aletin çok yönlülüğüne dair bir vasiyettir.

Nadia Reisenberg piyanoda olduğu bu albümde farklı bestecilerden 12 parça var. 1977’de bu şarkıları kaydetmek için Clara, emekliliğinden geri döndü. İçinde neler mi var: Vocalise (Rachmaninov) – Song of Grusia (Anon) – The swan (Saint-Saëns) – Pantomime (Falla) – Hebrew melody (Achron) – Romance (Wieniawski) – Berceuse (Stravinsky) – Pièce en forme de Habanera (Ravel) – Berceuse – Valse sentimentale – Sérénade mélancolique (Tchaikovsky) – Chant de ménestral (Glazunov).

1997’de Boob Moog ile yaptıkları röportaj, “In Clara’s Words”den bir kaç bölüm…

Ses efektlerinden ziyade iyi müzik yapmakla ilgilenirim, Theremin ise bu yaklaşımımın çekirdeği. Ona bir sevgili gibi bakıyorum. Elektronik bu aletin başlangıcından itibaren besteciler, alet yapımcıları ve sanatçılar için yeni, tuhaf ve ürkütücü sesler bulmaya çalışmak olası oldu, ilginç ve kontrol edilebilir geldi.

Ben sadece filmler için çalmamı isteyen karlı teklifleri ret ettim. “Spellbound” filmi için teklif aldım, reddettim, kötü değildi bu, çünkü Philadelphia orkestrasıyla Bloch’un Schelomosu’nu çalıyordum.

Kemanla bir yerde, Heifetz (Jascha) veya sen bir restaurantta çalabilirsin. Ama kimse kemanın bir Restaurant aleti olduğunu düşünmez. Elektronik bir aletle ne sunarsan, insanlar onu düşünür. İnsanların çoğu, yüzde doksan dokuzu, elektronik aletleri yeni, ürkütücü, garip, çirkin, tiz sesli şeyler olarak düşünür. Şimdi bu yaklaşımıma tamamen karşıttır. Bir kemancı ve müzisyenim. Theremin ile müzik yapmak mümkünse, bunu görmek istedim. Bach yaşadığı zaman Theremin’i çalamazdı, ama benim bugün Theremin’de Bach’ı çalamamamın hiçbir sebebi yoktur.

Kimse ilk aleti olarak Theremini çalmayı öğrenmemeli. Müziğin ilk esası piyanodur, her profesyonel kemancı piyanoda başlayarak öğrenir. Keman çalmayı öğrenmek, müziği bilmezsen çok zordur. Kemanda müziği öğrenemezsin. Olağan metot piyano öğrenimidir: Notaları nasıl okuduğun, teori, tonalite, müziksel ilk eğitim. Sıfırdan Thereminde başlamak zaman kaybı.

İnsanlar Theremini çalmayı öğrenebilir. Neden? Sonuçta ben tuhaf bir tip değilim. Ama onlar kolayca hakim olup çabucak çalmayı ümit ediyor… Kimse bir kemana kolayca hakim olup çabucak çalamaz, değil mi?

Kemanın büyük farkı dört telinin olması. Thereminde ne yaptığım, aynen bir kemancının yaptığı gibidir, eğer teli olduğunu düşünseydik. Daha zor olanı işte bu kadar, olmayışı. Örneğin, pizzicato (parmakla çekilme) çok kolay bir Handel keman sonatı vardır, ama bunu Theremin’de çalmak çok zordur. Çünkü mesafaye gitmek için zaman kullanmak zorundasın.

Theremin için keman vibratosunu benimsedim, ama diğer elle. Sol elimle keman yayı kullanma tekniğini taklit etmeyi deniyorum. Thremin tonu sabit olduğundan “nefes”i yapay olarak yaratmak zorundayım. Notalarda olduğu gibi, geri kalanları çalmak zorundayım. O kendi başına durmuyor. Notalar arasından çabalayarak çalmak zorundasın. Eğer notaları bağlamak istemiyorsan, antene aşağı doğru sol elini batırmalısın, arzulanan derece için sağ elinle hareket etmeli veya tekrarlayan bir nota için yerinde bırakmalısın ve arzulanan ses düzeyine sol elini getirmelisin.

Thereminin benzersiz avantajları var. Çok iyi bir kemancının uzun bir yayı vardır. Çünkü sadece ve sadece onların yayı boyunca memba uzundur. Orada müzikal bir nüans var. Bir şarkıcı, müziksel olarak arzu edilir olmadığı halde bile nefes almak zorundadır, çünkü nefes alamazsa söylemeye devam edemez. Geçerli olduğu zaman nefesleri alırım, ben bir nefes yaratırım.

Bir şarkıcı düşün ki, bas, mezzo, soprano ve yüksek soprano gibi tüm müzikal aralıkları saran sesleri söyleyebiliyor. Bu herhangi bir alette bulunmayan bir şey. Thereminin kemanda nadiren elde edilebilen tüy gibi hafif ve hassas bir kalitesi var. Elde ettiğin kesin nüanslar ve kaliteler var, çünkü elinde hiçbir şey yok. Havadan dışarı çıkıyor. Bu yüzden Prof. Theremin onu Ether Wave Instrument (Eter Dalga Enstrümanı) olarak çağırır. Orada kuşkusuz inanılmaz bir özgürlük var. Orkestranın önünde bir şefi andırırsın. Sen ve müziğin arasında hiçbir alet yok. Theremin orada ve sen elektromanyetik bir alandasın. Yaptığın her hareket ses ve hareketin mükemmel bir eşleşmesidir.

Bir theremin çalıcısı olarak kariyerimde büyük rolü olan iki önemli insan var. Biri Stokowski. Çalmama kesinlikle çok düşkündü ve alete. En azından dört kez onun orkestrasıyla solist olarak çaldım. Evime gelirdi. Bir defa “Fırınla bile müzik yapabilirsin” diyerek iltifat etmişti. O benim müzikten yapıldığımı düşünüyordu. Kariyerimi ilerletmemde büyük bir yardımcıydı.

Paha biçilmez başka bir kişi, en güzel dönemlerinde olan ve zamanın en ünlü piyanistlerinden biri olan Josef Hofman’dı. Öğrencilerinin çaldığı bir konserde çaldım. Başka herkesi ihmal etti, sahneye tırmandı, elleri, dizleri düştü ve “ellerimin hareketinin aletin arkasında saklanmak için çok fazla güzel olduğunu” söyledi. Aletin daha kısa yapılması gerekmeliydi ki böylece eller açığa vurulacaktı.

Josef Hofman bir çok mekanik şey yaptı. Thereminin yükseltecinin ayrı olması gerektiğini ilk akla getiren oydu. Böyle hacimli ve uzun olmayacaktı. Çalanın elleri görünür, alet fazla ısınmaz ve ayarlama sık yapılmazdı.

Açıkça söylemek gerekirse, modern besteciler melodiden uzaklaşınca ürküyorlar. Kanımca onlar nasıl güzel melodi yazılacağını bilmiyor. Mozart parçaların binlercesini yazabilir ve yine güzel melodiler bulabilirdi. Şimdi onlar yazdıkları zaman ses efektleri ve gürültüler yapıyorlar. Ses efektleri ve gürültüler Theremin için yeteri kadar iyi değil. Eğer melodik müzik yazabileceklerse onu çalmalarından haz alırım.